Deze bijdrage is tot stand gekomen
m.b.v. aantekeningen, afbeeldingen
en medewerking van:
Grietje Rogaar,
Ing. Hendrik Rogaar,
Agnes Hamming,
Fokko Leutscher,
Harm Ph. Rogaar,
Albert Ph. H. Rogaar,
René A. van Iterson,
Albert van der Beek,
Luuk Balt en de Streekhistorische
Vereniging Middagherland.

De Historie van de Wetsingersluis door Agnes Hamming

Inleiding

Reeds als jonge meid van 14 à 15 jaar was ik vaak bij Wetsingersluis te vinden; soms alleen, maar ook wel vaak met anderen. Je kon er heerlijk zwemmen en vanaf de sluiskade naar beneden duiken, maar we waren soms ook tijden bezig om binnen de cirkelmuur bij de brug alles onkruidvrij te maken. Bij zomerdag en vooral ’s avonds was het een echte hangout plek, waar het gezellig was en waarbij de jongeren uit Sauwerd en de nodige versnaperingen niet ontbraken. Uit veiligheid had men de brug in de geopende stand gefixeerd; als het dan een enkeling was gelukt de brug weer in beweging te krijgen belde ik de Provincie om de brug weer vast te lassen.
In 1993 werd ik bestuurslid bij de Streekhistorische Vereniging Middagherland. Nog steeds gefascineert door deze plek aan het Reitdiep nam ik contact op met de oud-bewoners van Wetsingersluis, dook vervolgens in de Groninger archieven en schreef voor de nieuwsbrief het artikel “Historie van een vergeten sluis”.

Op het moment dat in 1994 duidelijk werd dat de Wetsingersluis op de nominatie stond te worden gesloopt, heb ik van alles uit de kast gehaald om dat te voorkomen. Met medewerking van gedeputeerden Mirjam de Meijer en
A. Fennema en verslaggever Wim Jassies, die een mooi artikel schreef over het belang van het behoud van de Wetsingersluis trok ik samen met de SV Middagherland ten strijdde tot behoud van dit erfgoed. Het protest heeft z’n resultaat gehad: De plannen tot sloop gingen in de ijskast.

Nadat in 1997 duidelijk werd dat Wetsingersluis zou worden gerenoveerd heb ik me voorgenomen de geschiedenis van dit historisch complex inzichtelijk te maken en te beschrijven. Hiertoe heb ik gebruik gemaakt van het “nieuwsbrief-artikel” van 1993, van nieuw vergaard materiaal en informatie uit vraaggesprekken. Tijdens het intervieuw met Hennie Rogaar (zoon van de laatste sluismeester/Harm Ph. Rogaar) stuitte ik op de beschreven vertellingen van zijn “tante Grietje Rogaar”. Deze ontdekking heb ik als een schatvondst ervaren, want het lezen hiervan brengt de geschiedenis bij Wetsingersluis en in de directe omgeving rond 1900 weer echt tot leven.

 

 

---

Om te weten wat er aan de bouw van de Wetsingersluis vooraf ging, en waarom de sluis nu precies daar geplaatst is, gaan we ver terug in de tijd. Al in 1601 waren er plannen om het Reitdiep bij Zoutkamp van de zee af te sluiten. In 1611 werd die mogelijkheid opnieuw onderzocht, maar de klus was te groot, daarna verdween het idee ruim tweehonderd jaar naar de achtergrond. Pas vele jaren later, tussen 1873 en 1877 zouden de plannen ten uitvoer worden gebracht.

De stad Groningen was als zeehaven een belangrijk centrum en stond via het Reitdiep in open verbinding met de zee. Hierdoor was eb en vloed merkbaar tot aan de stad. Het binnenwater van de stad werd gescheiden door de Grote Spilsluizen (1674, bij de Ossenmarkt), en de Kleine Spilsluizen (1674, in de Aa, ten hoogte van de Visserstraat). Het Winschoterdiep en Hoornsche Diep mondden uit in het Reitdiep, daarbij kwam het water van de gebieden onder de latere waterschappen Hunsingo en Westerkwartier. Het overtollige water werd op het Reitdiep geloosd via de Aduarderzijl, Wetsingerzijl, Schaphalsterzijl, Kommerzijl en Schouwerzijl. Doordat er weinig verschil merkbaar was tussen eb en vloed kon er vaak niet worden afgestroomd, waardoor de monding van het Reitdiep begon dicht te slibben. Ook rustte er een zware taak op de lange rivierdijken, die erg zwak waren. In 1850 was het provinciebestuur overgegaan tot het regelmatig ploegen van de bodem van het Reitdiep met schotploeg en krabbelaar, dit was zonder resultaat. Daarbij kwam de toenemende diepgang van de koopvaardijschepen, en het probleem van de voornamelijk westenwinden. Er leek een oplossing te zijn; afdamming aan de monding!

Men besefte wel dat met alleen de afsluiting van het Reitdiep de problemen nog niet opgelost waren. Het toestromen van water uit het Winschoterdiep en Hoornsche Diep zou het waterpeil doen stijgen, en daardoor zou het afwateren van Hunsingo en Westerkwartier bemoeilijkt worden. Om de afvoercapaciteit van het Reitdiep te garanderen kwamen er als snel plannen voor het aanleggen van een schut- en afwateringssluis bij Wetsinge. Het Reitdiep stroomopwaarts van de sluis (naar het zuiden) zou gelijk komen te liggen met het Eemskanaal en daarmee het Winschoterpeil NAP + 0,62 m) krijgen.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Zoals reeds vermeld waren er al plannen in 1601 en 1611. Omstreeks 1827 werden er twee punten aangewezen die in aanmerking kwamen voor de afsluiting. Ten eerste een afsluiting nabij de Wetsingerzijl, ten tweede een afsluiting nabij Ruigezand. Er werd een gemengde commissie ingesteld die onderzoek moest doen welke van de twee de beste plaats tot afdamming zou zijn. In het rapport van 15 april 1831 was de commissie van oordeel dat de afsluiting niet bij de Wetsingerzijl, maar aan de Ruigezandsterpolder, met een tussensluis te Wetsinge bewerkstelligd moest worden. Uiteindelijk werd eind 1833 besloten om alle ontwerpen voor onbepaalde tijd te laten rusten.

Pas in 1854 viel het besluit van de Provinciale Staten van Groningen om het Reitdiep te verruimen, te verdiepen en af te sluiten, dus een afsluitdijk en een zeesluis bij Zoutkamp en een dam en schutsluis bij Wetsinge. De Reitdiepplannen werden samen met de overige kanalenplannen in juli 1855 ondergebracht bij de Staatscommissie die belast was met het onderzoek van de ‘Plannen ter verbetering der scheepvaartkanalen en de indeeling dezer provincie in nieuwe waterschappen’. Deze commissie nam de plannen van de Provinciale Staten over. In de stad Groningen was niet iedereen overtuigd van het nut van afsluiting. Het gemeentebestuur van Groningen wilde een sterk verbeterde vaarweg van Groningen naar Delfzijl tot stand brengen en de stad Groningen stelde haar medewerking aan de afsluiting van het Reitdiep daaraan afhankelijk. Uiteindelijk werd deze vaarweg, het Eemskanaal (1876), in de kanalenplannen opgenomen. Het kanalenrapport werd voltooid op 16 juli 1856, met als hoofdbestanddelen, de plannen om Groningen door middel van een groot scheepvaartkanaal met de Eems bij Delfzijl te verbinden en de mond van het Reitdiep af te sluiten bij Zoutkamp. Uiteindelijk viel in 1864 het besluit tot de aanleg van het Eemskanaal. De gemeente Groningen ging pas in 1868 definitief akkoord met de afsluiting.

Er werd een begin gemaakt met de voorbereidingen in 1868.
Op 2 augustus 1870 namen de Provinciale Staten de definitieve beslissing tot afsluiting.
De belangrijkste voordelen welke de provincie beoogd zijn:

• Een op een bestendig en laag peil gebracht Reitdiep biedt zekerheid voor een lager afvoer
  van water in de waterschappen Hunsingo en Westerkwartier.
• De vrees voor dijkdoorbraak wordt weggenomen.
• De Reitdiepsdijken, die aanvankelijk duur zijn in onderhoud worden nu binnendijken.

In 1873 werd een aanvang gemaakt met de aanleg van een afsluitingsdijk en zeesluizen bij Zoutkamp, en een dam en schutsluis bij Wetsinge. Er waren vele tegenslagen, toch werd het werk in 1877 afgerond.

Door de afsluiting hadden de kilometers lange dijken geen zeewaterkerende functie meer, en werden slaperdijken. De werking van eb en vloed was in de stad Groningen niet meer merkbaar, waardoor de stad het karakter als zeehaven verloor, ook het Reitdiep verloor een gedeelte van zijn scheepvaartfunctie omdat in 1876 het Eemskanaal gereed was als nieuwe scheepvaarverbinding van de stad Groningen, via Delfzijl, met de zee.

De spilsluizen in de stad Groningen werden opengezet en in 1900 opgeruimd. Het Reitdiep kreeg vanaf de stad tot aan de Wetsingersluis een waterpeil van NAP + 0,55 m. Het benedenpand, stroomafwaarts van de sluis tot Zoutkamp kreeg een waterpeil van NAP – 0,92 m.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Er waren twee redenen waarom de Wetsingersluis op die plek geplaatst is. De aan het Reitdiep liggende zijlen moesten op het benedenpand (ten noorden van de sluis) uitwateren, de sluis kon dus niet lager komen te liggen dan de Wetsingerzijl. Een andere reden was dat het bovenpand zich benedenwaarts, dus tussen de sluis en de stad Groningen, zo ver mogelijk moest uitstrekken, om “met de minste graving de vereiste diepte voor de zeeschepen te verkrijgen”. Volgens het ‘Bestek en Voorwaarden voor de afsluiting van het Reitdiep bij Wetsinge’ ging men als volgt te werk. Op de kwelderlanden bij Wetsinge werd een ringdijk gelegd en een sluisput binnen de ringdijk gegraven, vervolgens werd er een stenen schutsluis gebouwd en een beweegbare brug over het benedenhoofd gelegd. Er werd een kanaal gegraven boven en beneden de schutsluis, een dijk in het Reitdiep gelegd, en de beide Reitdiepsdijken werden met het beneden sluishoofd verbonden.   A. De Reitdiepsdijk. B. Oude Reitdieploop. C. Het Huidige Reitdiep. D. Het niveau van dit gedeelte was bijna 1 meter hoger dan de rest.
 Dit is niet meer zichtbaar doordat het hele stuk land destijds is opgespoten met baggerspecie; ook de Reitdiepdijk lijkt hierdoor veel lager geworden. E. “De Dam”, dit is de plek waar vroeger het Reitdiep is afgedamd, toen de Wetsingersluis een keersluis werd is de dam verlengd naar de sluis door middel van een dijkje. F. De woning van de sluisknecht, gebouwd in ± 1913. G. De woning van de sluismeester, gebouwd in 1875. H. De schutsluis en de draaibrug. Afmetingen: De ringdijk kreeg een totale lengte van ± 500 meter, een kruinhoogte van W.P. + 3,30 meter, en kruinbreedte van 1 meter. De schutsluis kreeg een totale lengte van 74,35 meter. De lengte van de schutkolk tussen de hoofden gemeten; 50 meter, de wijdte in het midden van de schutkolk 21 meter. De sluishoofden kregen een doorvaartwijdte van 9 meter. Het te graven kanaal kreeg boven de sluis (ten zuiden) een lengte van 300 meter met een diepte van 4 meter, beneden de sluis (ten noorden) een lengte van 70 meter met een diepte van 6 meter. De schutsluis werd definitief in werking gesteld door een dam in de oude rivierloop te leggen, deze slibde nu vanzelf dicht. De Wetsingersluis zorgde voor een scheiding tussen een hoger waterpeil ten zuiden van de sluis (0,55 meter + NAP), en een lager waterpeil ten noorden van de sluis (- 0,92 meter – NAP). Het peilverschil was ongeveer 1,5 meter. De bouwers ondervonden tijdens het werk vele tegenslagen waaronder verzakking en grondverschuiving, ook bleek de aannemer niet voldoende kapitaalkrachtig en het werk werd dan ook drie keer opnieuw aanbesteed. Uiteindelijk werden de werkzaamheden in 1877 afgerond.

 

---

Bij de Wetsingersluis werd een ijzeren draaibrug op het benedenhoofd geplaatst. Aan weerszijden van deze prachtige brug werden gegoten kolommen met daarop het jaartal 1875 geplaatst, op de leuning kruizen werden rosetten aangebracht, ook van gegoten ijzer. De brug kreeg een crème kleur. De draaibrug was het het type dat in de 19e eeuw vaak werd toegepast, met name in het noorden van het land. De brug bij de Wetsingersluis is een zogenaamde ongelijkarmige draaibrug met tuiwerk (één doorvaartopening, en de draaias op de wal). De brug kreeg een totale lengte van 19.60 meter, het onderdek een breedte van 3.70 meter, het bovendek 3.00 meter, en werd gemaakt van zowel getrokken, gesmeed als gegoten ijzer.

De brug lag niet, zoals nu, op de westzijde van het Reitdiep, maar aan de oostzijde. Dit had te maken met de constructie van de brug. Doordat de brug vanaf het draaipunt erg ver over de wal stak, en de oprit van de brug zowel aan de oost- als westkant een bocht van 90 º moest maken kon niet op de westzijde liggen, de brug zou dan bij het draaien de huizen bijna voorbij steken. De brug werd dan ook vanaf de oostzijde met de hand bediend door de sluisknecht. Hij liep van huis over de brug naar de overkant, draaide de brug open en bleef gedurende de open stand aan de oostzijde van de sluis.

Moest hij bij openstand toch naar huis, dan ging hij via de dan altijd gesloten bovensluisdeuren, welke voorzien waren van railingen, terug. De brug werd veel gebruikt door omwonenden, te voet, met fiets of met paard en wagen.

 

---

De Provincie Groningen stelde een sluismeester aan, hij was dus ook in dienst daarvan. De sluismeester en zijn familie namen intrek in de in 1875 gebouwde sluismeesters woning. Tiemem Willem Pronk was vanaf december 1888 tot oktober 1893 sluismeester. Philippus Harmannus Rogaar, geboren in 1846 te Delfzijl, was, voordat hij in 1893 tot sluismeester werd benoemd bij de Wetsingersluis, sluismeester bij de Groevesluis- zuidzijde in Appingedam. Zijn zoon Harmannus Philippus Rogaar volgde hem in 1907 op.

De sluismeester werd bijgestaan door twee sluisknechten, voordat er in 1913 een woning voor de sluismeestersknecht gebouwd werd, waren zij vaak inwonend bij de sluismeester en zijn gezin, of woonden in een woonschuit.

Sluisknechten waren onder andere;
Wessel Schuitema en Jan Kooi,
Siemen Huizinga en Sietze Visser (1898),
Lammert Huizinga (1901, broer van Siemen Huizinga) en Broer Visser
Bernard Dijk (tot 1925),
Bakker en Van Lennep.
Wieger Pettinga was de laatste bewoner van de brugwachterswoning.

Harm Philippus Rogaar was sluismeester tot 1931, daarna werd hij met zijn gezin overgeplaatst naar de Dorkwerdersluis.

Toen de Wetsingersluis in 1931 de functie als schutsluis verloor en een keersluis werd, moest de draaibrug echter wel blijven functioneren. Er werd dus een brugwachter aangesteld, en in 1931 nam Pieter van der Beek met zijn gezin hun intrek in de sluismeesterswoning. Hij gebruikte de inmiddels leegstaande brugwachterswoning deels voor bewoning en deels als opslagplaats.

De familie Van der Beek woonde tot 1947 bij de Wetsingersluis. Omdat er in die tijd een gebrek aan bouwmaterialen was, werden de twee woningen afgebroken, het materiaal werd deels gebruikt om twee huizen in Sauwerd te bouwen.

Opgetekende herinneringen van brugwachtersdochter,

mevr. Trijn van der Beek:

De nieuwe aanstelling van vader als brugwachter bij Wetsingersluis was voor ons gezin een enorme verandering; want voorheen hadden we in Munnekezijl een kledingwinkel, waarbij vader met de hondenkar langs de huizen ging om de artikelen te verkopen. Het leven bij de sluis was prachtig, wel eenzaam maar woog niet op tegen de enorme vrijheid die we daar hadden. Met paard en wagen werd er over ons 7,5 bunder land gereden om de oogst binnen te halen. Er werd van alles verbouwd, van koren tot bieten en aardappels. De dorsmachine kon niet naar de Wetsingersluis komen, dus de vrachten koren werden met paard en wagen over de brug naar Hekkum gereden. Het koren voor eigen gebruik werd gemalen in de Garnwerder molen en kwam mee terug in de boot. Vader genoot van een praatje daar.

De geoogste bieten werden per schip naar de suikerfabriek vervoerd, en de aardappelen werden vanuit huis verkocht. Naast de sluiswachterswoning lag een appelhof, en in de stal stond een paard en twee koeien. Boodschappen werden gebracht door kruidenier Rozema uit Wetsinge, Bakker Berghuis uit Wetsinge, Slager Mollema uit Garnwerd en Bakker Swartenkot uit Sauwerd. Slager Mollema kwam bij de familie van der Beek ook slachten; dan werd de trap op het achterdeel schuin tegen de muur gezet en het varken of schaap in de kamer geslacht. Slager Mollema was mijn grote vriend; zijn kinderen schreven in mijn poëziealbum.

Mensen uit Garnwerd liepen over de brug naar Sauwerd ’s Avonds als het donker werd, werden er grote lantaarns aangestoken om de sluis te markeren voor de schippers. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog was het een roerige tijd bij de Wetsingersluis. De Duitsers vorderden boten, en veel boten verscholen zich dan ook bij de Wetsingersluis. Onderduikers kwamen om 17:00 uur bij de sluis en kregen daar te eten, vervolgens vertrokken ze naar boeren in de omgeving om zich te verschuilen, maar ook bij nood stond er achter op het land een hok waar ze konden verblijven. De NSB’ers werden na de oorlog in een land tussen de Wetsingersluis en de Oostumerweg op een rij gezet en allemaal kaal geschoren.

---

De Wetsingersluis fungeerde als schutsluis van 1877 tot 1931, dus zo’n 54 jaar. In 1929 werd begonnen met het graven van het Van Starkenborghkanaal en met de bouw van de schutsluis te Dorkwerd, welke in 1931 gereed was om de functie van de Wetsingersluis over te nemen. De sluisdeuren van Wetsingersluis werden overgeplaatst naar de Dorkwerdersluis. Na die tijd werd de Wetsingersluis een keersluis die bij eventuele doorbraak bij Zoutkamp afgesloten kon worden met vloedbalken. De draaibrug werd verplaatst naar de westzijde van het Reitdiep, en het gehele noordelijke sluishoofd werd toen samen met de brug 1.20 meter verhoogd, wat nog aan het metselwerk te zien is. Een schotbalkloods werd destijds aan de oostzijde gebouwd om de lorries met daarop de vloedbalken te bergen. Als bij eventuele calamiteiten het Reitdiep afgesloten zou moeten worden, werd de brug over het Reitdiep gedraaid en werden zo de lorries via een smalspoor op de brug gereden, waarna de vloedbalken door een gat in het houten brugdek in de daarvoor bestemde sponningen in het sluishoofd geschoven konden worden. Deze vloedbalken waren tot 1973 aanwezig maar zijn nooit gebruikt.

Het bovenhoofd (zuidelijk sluishoofd) en een gedeelte van de schutkolk is ten behoeve van de scheepvaart gesloopt, waarbij volgens overlevering zelfs explosieven gebruikt zijn. De Wetsingersluis heeft veel moeten doorstaan, maar bleek toch redelijk bestand tegen de tand des tijds! Het benedenhoofd met de draaibrug en een gedeelte van de schutkolk zijn nog jaren “intact” gebleven. Ook al was de brug oud en roestig, hij troonde nog vele jaren hoog boven het omringende landschap uit, met nog steeds het jaartal 1875 op de kolommen te lezen. Want wat was het al die jaren een prachtige plek voor velen. De jeugds trok er ’s zomers op uit om er te zwemmen of lange zomeravonden door te brengen.

Ook voor voorbijkomende wandelaars en natuurlijk de enorme hoeveelheid recreatievaart was de sluis een geliefd object om te fotograferen of te filmen, zich dan afvragend wat dit toch eigenlijk geweest was. En zij die van de historie van de eens zo bedrijvige Wetsingersluis afwisten konden hier op deze afgelegen plek hun gedachten laten gaan. De Wetsingersluis, zo’n belangrijk onderdeel van de waterstaatkundige geschiedenis van Groningen, mocht nooit verloren gaan...

 

 

 

 

 

 

 

---